Wrocław. Synagogi i stare cmentarze żydowskie – co można zobaczyć, a czego już nie ma

Wrocławskie synagogi

• Synagoga pod Białym Bocianem

Do dziś we Wrocławiu zachowała się Synagoga pod Białym Bocianem. Pięknie odremontowana - właściwie to powinnam napisać, że podniesiona z ruiny - jest ozdobą wrocławskiej Dzielnicy Czterech Wyznań. Klasycystyczne dzieło Carla Ferdinanda Langhansa z 1829 roku dziś nie jest tylko domem modlitw, ale także, a może przede wszystkim, przestrzenią kultury.

Po dłuższej przerwie synagogę znów można zwiedzać (zobacz info tutaj), a najlepiej celować w terminy, kiedy możliwe jest zwiedzanie z przewodnikiem. Warto na takie zwiedzanie zabrać starsze dzieci. Mieliśmy okazję wziąć w nim udział i przyznam, że trochę miałam obawy, że może dla dzieciaków będzie to nudne, ale zupełnie tak nie jest. Starsze dzieci uczą się w szkole o starożytnym Izraelu. Nie trzeba jechać do Jerozolimy, żeby poznać podstawy żydowskiej kultury, różnice w wierzeniach i obyczajach. I mieć ważny temat do rozmów o wzajemnym szacunku.

---

Wrocław z dziećmi. Co odwiedzić, gdzie nocować, gdzie zjeść - zobacz nasze Wrocławskie Spacery - przewodnik blogowy po Wrocławiu i jego zakamarkach

---

Synagoga pod Białym Bocianem uniknęła spalenia w czasie Nocy Kryształowej (9.11.1938), gdyż znajdowała się w zbyt bliskim sąsiedztwie innych budynków, które mogłyby ulec zniszczeniu. Została przeznaczona na magazyn, w którym składowano zrabowane Żydom mienie. Po wojnie znów służyła wrocławskiej społeczności żydowskiej – do miasta przyjechało ok. 20 tysięcy żydów polskich. W latach 70-tych synagogę odebrano gminie żydowskiej. Popadała z w ruinę i dopiero w 1996 roku powróciła w jej ręce. Była kompletnie zniszczona - można zobaczyć to na archiwalnych zdjęciach w synagodze.

---

Poznaj nieoczywisty Dolny Śląsk

Jedyny przewodnik interaktywny z dokładnymi lokalizacjami nieznanych miejsc - 2 części, łącznie ponad 500 stron!:

---

Zwiedzanie synagogi

Zwiedzając synagogę mogliśmy zapoznać się z architekturą samego budynku, ale też z podstawowymi zagadnieniami żydowskiej kultury. Spokojnie można było zadawać pytania, nawet te najbardziej oczywiste. Przewodnik z zaangażowaniem wyjaśniał nam do czego służy Święta Szafa, gdzie przechowuje się pergaminowe zwoje Tory, oglądaliśmy książki pisane w jidysz i hebrajskim, dowiedzieliśmy się, dlaczego do synagogi zawsze prowadzi kilka stopni w dół. Na emporach obejrzeliśmy stałą wystawę dotyczącą życia Żydów na Dolnym Śląsku „Historia Odzyskana”, a w podziemiach poruszającą prezentację „Dzieł niedokończonych” oraz zatrważającą – o nazistowskiej propagandzie. Obowiązkowo należy ją zobaczyć.

W synagodze, a właściwie budynku przylegającym, można zobaczyć mykwę, czyli łaźnię oraz poznać zasady korzystania z niej dawniej i dziś. Ponad stuletnia, zabytkowa, odrestaurowana z kompletnej ruiny. I jedyna w Polsce, która jest dostępna dla osób postronnych, bo również służy jako przestrzeń kulturalna. Na nowoczesnym ekranie dotykowym możemy pobawić się w nakrywanie do żydowskiego stołu – dzięki temu poznamy, jakie potrawy i naczynia zjawiają się na nim przy okazji różnych żydowskich świąt.

Po wyjściu z synagogi oglądamy dziedziniec. Dziś odbywają się tutaj obchody ważniejszych żydowskich świąt. Wzięcie udziału w którymś z nich może być ciekawym doświadczeniem - mogą brać w nich udział osoby niezwiązane z gminą żydowską.

Zwracam uwagę na elewację synagogi – nie ma tu żadnych symboli. To celowe, gdyż Żydzi reformowani nie chcieli, by ich domy modlitwy różniły się wyglądem zewnętrznym od innych budynków. A styl klasycystyczny, w którym zaprojektowana jest synagoga, odzwierciedla ich poglądy i zerwanie z ortodoksyjnymi zwyczajami.

Dziedziniec

Dziedziniec zamyka budynek z 1901 roku, w którym pierwotnie znajdowała się szkoła, a do dzisiaj mieszczą się biura Gminy Wyznaniowej Żydowskiej i służbowe mieszkanie rabina. Jest tutaj też tablica upamiętniająca niemieckich Żydów, których spotkała tragedia Holocaustu. Ciekawostką jest, że to pierwsza we Wrocławiu tablica w języku niemieckim, po drugiej wojnie światowej. Warto pamiętać, że w Breslau nie było getta. Żydów przed wywózkami (głównie do Auschwitz) gromadzono na Dworcu Nadodrze.

Kolejny niemiecki, oryginalny napis, możemy zobaczyć na bramie wejściowej na dziedziniec. Z kolei przy numerze 5 na ul. Włodkowica, znajduje się biała tablica poświęcona małżeństwu Rothbaumów, którzy związani byli z działalnością wrocławskiego teatru i opery. Częściowo w języku jidysz (to odmiana średniowiecznego niemieckiego zapisanego literami hebrajskimi).

• Nowa Synagoga we Wrocławiu

Społeczność żydowska w XIX-wiecznym Breslau dynamicznie rozrastała się, dlatego w 1872 roku podjęto decyzję o budowie drugiej synagogi. Przeznaczono ją dla przedstawicieli judaizmu konserwatywnego.

Niestety, z ogromnego budynku o wyjątkowej urodzie (wielkie zdjęcie możemy zobaczyć w Synagodze po Białym Bocianem), z charakterystyczną kopułą, pozostały dziś we Wrocławiu ledwo widoczne zarysy fundamentów. Została zniszczona w Noc Kryształową. Stała niedaleko, przy ul. Łąkowej. Możesz tam przejść spacerem z Synagogi pod Białym Bocianem. Jest tutaj pamiątkowa tablica i dość zaniedbany skwerek.

Dawne cmentarze żydowskie we Wrocławiu

• Stary Cmentarz Żydowski

Miejscem, którego nie omijaj pod żadnym warunkiem, jest Stary Cmentarz Żydowski przy ul. Ślężnej. To środek miasta, przy jednej z najbardziej ruchliwych ulic i w sąsiedztwie Uniwersytetu Ekonomicznego. A za betonowym ogrodzeniem czas się zatrzymał. Rzadko kiedy można spotkać tutaj turystów, a i mieszkańcy nieczęsto tu zaglądają.

Najpiękniej na tym cmentarzu jest jesienią. I najbardziej nostalgicznie. Kolory przebarwiających się liści, spadające kasztany, jesienne słońce nisko nad horyzontem. Przychodzę tu na spacery, gdy muszę na chwilę zapomnieć o codziennej bieganinie, zatrzymać się, zamyślić.

---

Moje ulubione miejsca na jesienne spacery po Wrocławiu zobacz tutaj

---

Kirkut ten jest niezwykle ważny w historii Wrocławia. W latach funkcjonowania cmentarza (1856-1942) pochowano tutaj wiele znaczących postaci dla rozwoju miasta: naukowców, lekarzy, profesorów uniwersyteckich, bankierów i kupców, polityków i filantropów, czy ludzi kultury... Jest też niezwykłą przygodą architektoniczną. Style, w jakich budowane były nagrobki, są przeróżne. Są tradycyjne i skromne nagrobki, są też okazałe neogotyckie, neoromańskie, czy nawet mauretańskie i egipskie grobowce.

Sławni wrocławianie

Wśród 12 tysięcy nagrobków warto odnaleźć:

• Ferdinanda Lassalle'a - założyciela pierwszej partii robotniczej w Niemczech
• Ferdinanda Juliusa Cohna - botanika, współpracującego z Robertem Kochem w badaniach nad szczepionkami przeciw wąglikowi
• Rodziców Edyty Stein - żydówki, która przeszła na katolicyzm i została świętą
• Maxa Kaufmanna z rodziną - przemysłowców, z charakterystycznym nagrobkiem w stylu mauretańskim
• Juliusa i Paula Schottlanderów - przedsiębiorców i filantropów

Warto zwracać też uwagę na symbole, wykute na płytach: złamane drzewo lub kwiat oznaczającą nagłą śmierć w młodym wieku, błogosławiące dłonie - symbol osób pełniących funkcje w synagodze, księga - rabin lub uczony w piśmie.

Dzisiaj cmentarz jest oddziałem Muzeum Miejskiego Wrocławia. Obowiązują bilety wstępu, a często organizowane są oprowadzania z przewodnikiem (sprawdzaj info). Przed wejściem jest tablica, na której zaznaczono grobowce najważniejszych osób, a wśród alejek umieszczono tabliczki ułatwiające orientację.

Niektóre macewy noszą ślady po kulach. Ucierpiały w wyniku walk toczonych w czasie oblężenia Festung Breslau.

Co ważne, cmentarz przy ul. Ślężnej to jeden z dwóch przedwojennych cmentarzy miejskich, które w powojennym Wrocławiu nie zostały zniszczone, zdewastowane, przekopane i przeznaczone na parki lub po prostu pod zabudowę.

• Nowy Cmentarz Żydowski

Drugi przedwojenny cmentarz żydowski (i drugi ocalały w powojennym Wrocławiu), zwany Nowym, znajduje się przy ul. Lotniczej. Założono go w 1902 roku, a obecnie jest jedną z największych w kraju zabytkowych nekropolii żydowskich, wciąż w użytkowaniu. Obok wielu zabytkowych nagrobków unikatem jest ohel, czyli murowany grobowiec z drzwiami, a także popadający w ruinę dom pogrzebowy.

Niestety, cmentarz nie jest udostępniany do zwiedzania. To wielka szkoda i szczerze, nie wiem dlaczego tak jest? Tym bardziej, że leży w sąsiedztwie Parku Zachodniego, który był cmentarzem chrześcijańskim, ogromną miejską nekropolią, z której nic dzisiaj nie pozostało...

Teoretycznie, wyznaczone są dni i godziny otwarcia cmentarza. Niestety nigdy nie wpuszczono mnie na jego teren. Wcześniej tłumaczono się pandemią (ostatnio to takie ulubione tłumaczenie w wielu miejscach), ale teraz, gdy „wirus został pokonany”, po raz kolejny zostałam odprawiona z kwitkiem i to w bardzo niemiły sposób. Po prostu nie wejdzie pani, bo nie i proszę sobie stąd iść.

Poszłam więc sobie, ale nie poddaję się i czekam, aż Gmina Wyznaniowa Żydowska zorganizuje jakieś grupowe zwiedzanie z przewodnikiem.

Dzienniki z dawnego Breslau

Jeśli interesuje Cię życie w przedwojennym Breslau, u progu II Wojny Światowej, bardzo polecam Ci lekturę pamiętników Willego Cohna. Cohnowie byli znaną i szanowaną rodziną żydowską. Jak wiele osób z tej społeczności, byli zagorzałymi patriotami, z których wielu głosowało w wyborach na NSDAP… Praktycznie do końca nie wierzyli w los, jaki postanowiła zgotować im nazistowska władza…

Willy Cohn był historykiem, nauczycielem. W swoich dziennikach opisuje dzień po dniu, jak antysemityzm panoszy się w Niemczech, ciągłą walkę z utrudnieniami w codzienności, szykanowanie, szokujące wydarzenia Nocy Kryształowej, starania, by zapewnić dzieciom wyjazd z kraju...

W lutym 1940 wraz z żoną i malutkimi córeczkami oraz setkami innych Żydów został wywieziony do Kowna i zamordowany wkrótce po przybyciu. Przed śmiercią zdążył ukryć swoje pamiętniki, dzięki którym możemy prześledzić tragiczne dzieje. Pamiątkowa inskrypcja znajduje się na Starym Cmentarzu Żydowskim, na grobowcu rodzinnym Cohnów. W Rynku, na kamienicy należącej niegdyś do Cohnów, znajduje się tablica pamiątkowa.

---

Wrocław mniej znany

Jeśli spodobał Cię się ten wpis - zostaw komentarz!

Kolejny wpis z serii Wrocław mniej znany będzie dotyczył książek o Wrocławiu.

Często dostaję prośby o polecenie czegoś do przeczytania o historii mojego miasta. To bardzo szerokie zagadnienie, dlatego tez postaram się zrobić listę przynajmniej części tych najciekawszych i przystępnych, które przeczytałam i mogę Ci polecić.

---

Nieoczywisty Dolny Śląsk

Jeśli lubisz nieoczywiste miejsca, rzadziej odwiedzane, piękne i ciekawe, polecam Ci moje przewodniki po Dolnym Śląsku. Zobacz tutaj:

Obserwuj mnie na Instagramie

---